Phong tục dựng nêu ở Bến Tre

Cúng dựng nêu. Ảnh: Hữu Phú

Sự tích cây nêu

Truyền thuyết kể rằng, ngày xưa quỷ chiếm toàn bộ đất, còn con người chỉ làm thuê và nộp phần lớn lúa sau vụ mùa thu hoạch cho quỷ. Càng ngày quỷ càng bóc lột người quá tay và cuối cùng quỷ đặt ra quy định “ăn ngọn cho gốc”, người chỉ được hưởng rạ. Không còn đường sống nên con người cầu cứu đức Phật giúp đỡ; Phật bảo, người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, loài người được hưởng trọn củ khoai, còn quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức “ăn ngọn cho gốc”. Mùa kế tiếp, quỷ chuyển qua phương thức “ăn gốc cho ngọn”; Phật bảo loài người chuyển sang trồng lúa nên quỷ hưởng toàn rạ. Sau hai lần bị chơi khăm, quỷ tức giận nên mùa sau tuyên bố “ăn cả gốc lẫn ngọn”. Phật trao cho loài người giống cây bắp để gieo trồng. Quỷ lại không được gì và bắt loài người phải trả lại tất cả ruộng đất không cho thuê nữa.

Thấy thế, Phật chỉ loài người điều đình với quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó, Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến quỷ mất đất phải chạy ra Biển Đông. Mất đất sống, quỷ dẫn quân vào cướp lại. Phật bày con người dùng lá dứa, tỏi, vôi bột... để áp chế và quỷ thua, bị đày ra biển. Trước khi đi, quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông; Phật thương hại nên hứa cho. Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên đán là những ngày quỷ vào thăm đất liền, người ta theo tục cũ trồng cây nêu để quỷ không bén mảng đến chỗ loài người cư ngụ. Khởi nguyên cây nêu được dựng với ý nghĩa trừ ma quỷ, trừ những điều xấu của năm cũ nhưng theo thời gian cùng với sự phong phú của các đồ lễ treo trên ngọn cây, cây nêu là cầu nối giữa vũ trụ với đất trời. Cây nêu được xem như là cây vũ trụ, tiêu điểm tập trung, cố kết tâm thức cộng đồng, tạo nên sự cân bằng. Con người an tâm vui chơi trong những ngày Tết, cả cộng đồng sinh hoạt vui vẻ, quên đi những ưu phiền của năm cũ.

Dựng nêu ăn Tết

Trong nhiều năm qua, phủ thờ họ Trần (thị trấn Mỏ Cày, huyện Mỏ Cày Nam) vẫn duy trì đều đặn tục dựng nêu và nhiều phong tục đẹp trong ngày Tết. Để chuẩn bị cho tục dựng nêu, ngày rằm tháng Chạp, gia đình đã chuẩn bị sẵn mảnh vải đỏ kích thước 50 x 300cm để vẽ bùa nêu. Mực tàu được mài sẵn, ở đầu mảnh vải dùng bút lông vẽ ấn phù Sắc lệnh và bùa tứ tung ngũ hoành (4 đường dọc, 5 đường ngang); phía dưới viết hàng chữ Hán “Khương thái công tại thử, trấn trạch bình an”. Ngày 23 tháng Chạp, sáng sớm sau khi đã đưa ông Táo về trời, con cháu Trần gia cùng tề tựu về phủ thờ để cùng chặt tre, dựng nêu. Cây tre được chọn làm cây nêu phải là tre già, mắt, lóng thật suông, đọt cong và còn nguyên lá. Sau khi chặt về, sẽ được vót bỏ mắt sần sùi và đặt trước sân nhà. Vào đầu giờ chiều, mâm cúng được bày ra trước sân, lễ vật gồm nhang đèn, hoa quả, trà, rượu, bánh mứt… để khấn trời, đất đai viên trạch và Khương thái công. Sau khi hết ba tuần rượu, một tuần trà thì lấy 3 lá trầu đã phết vôi, 3 trái cau tầm vung, 3 lá vàng bạc buộc cùng với lá bùa nêu vào ngọn tre. Tiếp đó, cây nêu được kéo lên và chôn chặt xuống đất, phía gốc đặt lu nước và chiếc gáo dừa.

Cây nêu tại phủ thờ họ Trần. Ảnh: Hữu Phú

Bên cạnh việc dựng nêu ở gia đình thì các đình chùa vẫn thường dựng nêu ăn Tết. Từ xa xưa, tại đình Phú Tự đã diễn ra lễ dựng nêu nhưng sau khi các cụ cao niên qua đời thì phong tục này dần vắng bóng. Năm 2015, Ban Khánh tiết đình Phú Tự đã phục hồi tục dựng nêu và duy trì đều đặn qua mỗi năm. Lễ vật dùng để cúng dựng nêu vẫn là gồm nhang đèn, hoa quả, trà, rượu, bánh mứt… cầu cho thượng nêu đại cát, năm mới bình an, nhân dân lợi lạc, bổn thôn khang thái, điềm lành đem tới, điều dữ mang đi. Trên lá bùa nêu vẫn vẽ Sắc lệnh và bùa tứ tung ngũ hoành nhưng phía dưới là hàng chữ Hán “Quốc thái dân an”. Thời điểm dựng nêu ở đình Phú Tự là vào ngày 29 hoặc 30 tháng Chạp. Ngoài lá bùa nêu, trên cây nêu còn treo chiếc giỏ tre đựng trầu cau, gạo, muối. Cây nêu dựng lên cho đến mùng 7 tháng Giêng thì làm lễ cúng hạ nêu, còn gọi là lễ khai hạ, đánh dấu việc kết thúc những ngày nghỉ Tết, mọi công việc bắt đầu lại (quan khai ấn, sĩ tử khai bút, tiểu thương khai thị…).

Dựng nêu thường tổ chức vào ngày 23 tháng Chạp, bởi vì ngày này ông Táo về trời, nhà không có thần canh giữ nên cần sự bảo hộ bởi lá bùa treo trên cây nêu. Ngoài ra, trên cây nêu còn có treo 3 trái cau, theo Đông y thì vỏ cau còn gọi là đại phúc bì tượng trưng ý nghĩa tốt đẹp. Sau khi hạ nêu, lu nước đặt dưới gốc cây nêu được đem đi tưới cho các cây trồng trong vườn nhà, thể hiện ước mong về những vụ mùa bội thu, cây cối đâm chồi, nảy lộc, sinh trưởng tốt.

Tục dựng nêu ăn Tết ẩn chứa nhiều giá trị văn hóa, thể hiện chiều sâu triết lý nhân sinh. Cây nêu được làm bằng cây tre, loại cây phổ biến ở các vùng quê nhưng biểu trưng cho nhiều tư tưởng đạo đức tốt đẹp như tính kế thừa, tre già măng mọc, có long, có mắt tượng trưng cho con người sống có mực thước. Cây tre ruột rỗng nhưng khó bẻ gãy ngang thể hiện sự can trường, khi cây càng lớn thì ngọn càng cong biểu thị sự khiêm cung. Vì vậy, mượn cây tre để làm cây nêu kết nối đất trời, để thể hiện mong ước tốt đẹp, cầu cho phong điều vũ thuận, mùa màng tốt tươi.

Theo BÙI HỮU NGHĨA (Báo Đồng Khởi)