ĐBSCL cần công nghiệp chế biến để thoát ‘bẫy sản xuất thô’

Ở bài viết này, chúng tôi chọn Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), vùng trọng điểm sản xuất nông nghiệp và đóng góp lớn cho xuất siêu cả nước để phân tích.

Hệ quả “lệ thuộc” nông nghiệp

Năm 2024, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của ĐBSCL đạt 41,9 tỉ đô la Mỹ, trong đó xuất khẩu chiếm 28,1 tỉ đô la Mỹ và nhập khẩu là 13,8 tỉ đô la Mỹ, giúp vùng đạt mức xuất siêu khoảng 14,3 tỉ đô la Mỹ, chiếm khoảng 58% tổng thặng dư thương mại cả nước.

Nguồn nguyên liệu dồi dào từ lúa gạo, trái cây, thủy sản cùng mạng lưới doanh nghiệp nội địa (chiếm đa số) điều phối thu mua, chế biến, lưu thông và xuất khẩu đã tạo nên giá trị xuất siêu bền vững cho vùng. Đây cũng là khác biệt căn bản của ĐBSCL so với những vùng dựa nhiều vào đầu tư nước ngoài (FDI) và phụ thuộc nguyên liệu nhập khẩu.

Nông dân ĐBSCL thu hoạch thủy sản. Ảnh: Trung Chánh

Trên khía cạnh này, vùng này có thể được xem là “điển hình” của phát triển dựa trên nội lực, với vai trò chủ đạo của doanh nghiệp trong nước. Tuy nhiên, trong suốt thời gian dài, cơ cấu kinh tế ĐBSCL vẫn lệ thuộc nặng nề vào nông, lâm và thủy sản, cản trở bứt phá kinh tế và khiến đời sống người dân còn nhiều khó khăn.

Báo cáo Kinh tế thường niên ĐBSCL năm 2024 do VCCI phối hợp với Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright (FSPPM) cùng nhóm chuyên gia thực hiện, công bố hồi tháng 3-2025, cũng nhấn mạnh rằng công nghiệp của vùng chưa thể “bứt phá”.

Chuyên gia kinh tế Vũ Thành Tự Anh dẫn chứng, trong 10 năm gần đây, quá trình chuyển đổi kinh tế của ĐBSCL chậm thậm chí lệ thuộc nhiều hơn vào nông nghiệp khi tỷ trọng khu vực này năm 2024 tăng thêm 1,1 điểm phần trăm so với năm trước.

Cụ thể, năm 2024, nông, lâm, thủy sản (khu vực I) chiếm 30,08%; công nghiệp, xây dựng (khu vực II) 27,93%; dịch vụ (khu vực III) 36,96%, còn lại là thuế sản phẩm và trợ cấp. Nhìn lại giai đoạn 2016 - 2021, cơ cấu này khá “ổn định” khi khu vực I duy trì 32-35%, khu vực II là 25-28%, khu vực III 34-35%, phần còn lại là thuế và trợ cấp 5- 6%.

Theo báo cáo trên, nguyên nhân chính là đầu tư thấp và chưa đáp ứng được yêu cầu chuyển đổi. Trong giai đoạn 2014 - 2023, vốn đầu tư công, gồm ngân sách nhà nước và vốn từ doanh nghiệp nhà nước cho ĐBSCL chỉ tăng trung bình 5%/năm, từ 50.000 tỉ đồng ở đầu giai đoạn lên 80.000 tỉ đồng cuối giai đoạn. So với tổng đầu tư công cả nước, ĐBSCL chỉ ở mức cạnh tranh ngang với trung du miền núi phía Bắc và kém hơn Bắc Trung Bộ, Duyên hải miền Trung.

Phân tích sâu hơn cho thấy, vốn đầu tư nhà nước vào ĐBSCL chủ yếu “chảy” vào dịch vụ với tỷ lệ chiếm khoảng 85% trong khi nông nghiệp và công nghiệp chỉ được phân bổ lần lượt khoảng 7-8%.

“Các số liệu trên cho thấy cơ cấu đầu tư chưa đáp ứng yêu cầu chuyển dịch cơ cấu kinh tế ĐBSCL,” báo cáo viết.

Lấy công nghiệp làm “bệ phóng” để tạo công ăn việc làm, kích thích dịch vụ phát triển, giúp chuyển đổi cơ cấu kinh tế. Trong ảnh là chế biến thuỷ sản xuất khẩu tại một doanh nghiệp ở ĐBSCL. Ảnh: Trung Chánh

Theo đó, muốn chuyển dịch cơ cấu kinh tế hiệu quả, ĐBSCL cần ưu tiên đầu tư phát triển công nghiệp, nhất là công nghiệp chế biến. Đây chính là con đường đưa lao động ra khỏi nông nghiệp năng suất thấp, sang công nghiệp với năng suất và tốc độ tăng năng suất cao hơn.

Dịch vụ dù nhận vốn đầu tư lớn (85%) nhưng năng suất lại bị giới hạn bởi năng lực con người và bộ máy hành chính, khó có thể tăng trưởng nhanh. Điều này khiến vùng khó chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhanh chóng và duy trì tăng trưởng cao thậm chí có nguy cơ tụt hậu so với Đông Nam Bộ và bình quân cả nước.

Hệ quả của sự lệ thuộc vào nông nghiệp là thu nhập dân cư ĐBSCL dù đã tăng 24,4% từ 2010 đến 2022 nhưng vẫn nằm trong nhóm thấp nhất cả nước, chỉ bằng 50% mức bình quân chung cả nước. “Đây là lý do ĐBSCL tụt hậu và cũng là nguyên nhân người dân phải di cư sang các vùng khác để kiếm sống,” ông Tự Anh nói.

Số liệu cho thấy, đã có khoảng 1,1 triệu người ở ĐBSCL đến các vùng khác vì thiếu việc làm tại chỗ.

“Bệ phóng” công nghiệp

Như đã nêu ở đầu bài, đóng góp lớn của ĐBSCL cho nền kinh tế chủ yếu đến từ nông nghiệp. Tuy nhiên, vùng này lại phải trả giá đắt khi sức khỏe con người bị ảnh hưởng, tài nguyên suy giảm, môi trường ô nhiễm và nhiều hệ lụy khác do chạy đua mở rộng diện tích, tăng năng suất.

Dù nhiều nỗ lực đã giúp người dân không còn đói ăn nhưng đời sống vẫn chưa thịnh vượng, nhiều nông dân thường xuyên đối mặt với vấn đề thua lỗ trong sản xuất.

Báo cáo trên dẫn chứng bài học từ ngành lúa gạo. Việc chạy đua mở rộng diện tích, tăng mùa vụ, tăng sản lượng đã đưa Việt Nam thành nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới nhưng lại không mang lại sự thịnh vượng cho nông dân ĐBSCL do giá trị thấp.

Câu hỏi được đặt ra là phải làm thế nào để thay đổi?

Nhiều ý kiến cho rằng, cần thay đổi từ “chạy đua số lượng giá trị thấp” sang chiến lược “làm ít nhưng được nhiều”, tập trung gia tăng giá trị. Chỉ khi đó, Việt Nam nói chung và ĐBSCL nói riêng mới tránh được vòng luẩn quẩn khai thác tài nguyên quá mức và những hậu quả tiêu cực.

Muốn vậy, cần một chiến lược phát triển toàn diện, chính sách đồng bộ, cách tiếp cận tổng thể để giải bài toán phát triển bền vững cho vùng.

ĐBSCL hiện thiếu nguồn lực đầu tư cho công nghiệp, đặc biệt công nghiệp chế biến từ nguồn nguyên liệu bản địa, cho nên, cần ưu tiên thu hút đầu tư, phát triển doanh nghiệp. Đây chính là “động lực” quan trọng để nâng năng suất lao động, tạo việc làm, sản xuất sản phẩm chất lượng cao, gia tăng giá trị, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế vùng và cả nước.

Ông Đậu Anh Tuấn, Phó tổng thư ký VCCI, cho rằng cần tháo gỡ vướng mắc, tạo môi trường chính sách thông thoáng. “Chẳng hạn, cần giải quyết vấn đề chi phí kinh doanh, giảm giá thành logistics,” ông gợi ý.

Theo ông Tự Anh, tổng mức đầu tư công cho vùng ĐBSCL chỉ chiếm 12% tổng đầu tư công của cả nước là thấp nên cần tăng đầu tư cho vùng. Cùng với đó, chính quyền địa phương cần cải cách mạnh mẽ hơn môi trường kinh doanh, khả năng tiếp cận đất đai, tín dụng và giảm chi phí tuân thủ pháp luật.

Công nghiệp chế biến đủ mạnh sẽ đóng vai trò “dẫn dắt” hình thành chuỗi giá trị hoàn chỉnh từ sản xuất, chế biến đến xuất khẩu. Tuy nhiên, song hành với bước đi này, địa phương cần “nâng cấp” đồng bộ, đầu tư theo hướng xanh, thân thiện môi trường, đáp ứng xu thế tiêu dùng mới.

Công nghiệp chế biến phát triển cũng sẽ tạo thêm việc làm tại chỗ, giảm áp lực di cư. Thu nhập và đời sống người dân được nâng cao, chi tiêu nhiều hơn, từ đó kích thích dịch vụ phát triển mạnh. Khi đó, cơ cấu kinh tế ĐBSCL sẽ thay đổi căn bản và đóng góp lớn hơn cho nền kinh tế cả nước.

Theo Thesaigontimes.vn