Đờn ca tài tử ở Kiên Giang: Giữ hồn di sản giữa đời thường - Bài cuối: Đồng lòng nâng bước di sản

Năm 2022, Ủy ban nhân dân tỉnh Kiên Giang ban hành Quyết định số 1200/QĐ-UBND phê duyệt đề án bảo tồn và phát huy nghệ thuật ĐCTT Nam bộ giai đoạn 2021-2025. Với 7 nội dung và 9 giải pháp, đề án tập trung bảo tồn từ gốc: Con người và môi trường thực hành di sản.

Giảng viên Trung tâm thực hành và truyền dạy đờn ca tài tử tại TP. Hồ Chí Minh đang hướng dẫn học viên lớp truyền dạy đờn ca tài tử từ cơ bản đến nâng cao tại Kiên Giang.

GIỮ MẠCH TÀI TỬ BẰNG CHÍNH SÁCH

Đề án bảo tồn và phát huy nghệ thuật ĐCTT Nam bộ giai đoạn 2021-2025 hướng tới phát triển ĐCTT toàn diện, không chỉ trong cộng đồng mà còn lan tỏa vào học đường, du lịch và các hoạt động kinh tế - xã hội. Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Kiên Giang Nguyễn Văn Sáu khẳng định: “Đề án sẽ góp phần quan trọng cho công tác duy trì hoạt động, giao lưu ĐCTT, nâng cao chất lượng và phát triển mạnh mẽ hơn nữa phong trào ĐCTT ở các địa phương, góp phần vào thực tiễn xây dựng đời sống văn hóa tinh thần phong phú”.

Từ đề án trên, Kiên Giang đã triển khai hàng loạt giải pháp thiết thực. Tỉnh nâng cao chất lượng và số lượng các câu lạc bộ ĐCTT. Đồng thời, thí điểm cấp phát bộ âm thanh, nhạc cụ chuyên dùng cho một số câu lạc bộ ĐCTT tiêu biểu, hoạt động hiệu quả. Với nguồn lực còn hạn chế, sự tiếp sức từ ngân sách dù nhỏ nhưng mang ý nghĩa lớn như cách nhiều nghệ nhân chia sẻ: “Có quan tâm là còn lửa”. Nhiều lớp tập huấn, biên soạn giáo trình, tài liệu truyền dạy ĐCTT được tổ chức, phù hợp với từng trình độ học viên.

Chính quyền địa phương cũng chú trọng chính sách khen thưởng, phong tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú lĩnh vực ĐCTT. Đến nay, toàn tỉnh Kiên Giang có 9 cá nhân được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú lĩnh vực nghệ thuật ĐCTT. Tỉnh cũng đang làm hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu này cho 15 cá nhân khác. Nhiều nghệ nhân cao tuổi đã biến nhà riêng thành “lò” đào tạo, truyền dạy ĐCTT miễn phí cho những người có đam mê.

Các câu lạc bộ ĐCTT bàn trên địa tỉnh được kiện toàn, chất lượng hoạt động nâng lên, quy tụ nhiều nghệ nhân có tâm huyết. Hiện toàn tỉnh có hơn 100 câu lạc bộ ĐCTT, trên 1.500 thành viên, nghệ nhân, tài tử sinh hoạt thường xuyên. Không dừng ở quy mô địa phương, các câu lạc bộ ĐCTT thường xuyên giao lưu, biểu diễn, kết nối cùng cộng đồng. Các cuộc liên hoan, hội thi, biểu diễn nghệ thuật ĐCTT được tỉnh tổ chức đều đặn, góp phần tôn vinh, phát hiện và nuôi dưỡng các tài năng mới. Nhiều gia đình có từ 2 - 3 thế hệ cùng tham gia biểu diễn, giữ gìn vốn quý của ông cha.

Một điểm sáng nổi bật là việc đưa ĐCTT vào học đường như một môn ngoại khóa tại các trường trung học cơ sở và trung học phổ thông ở TP. Rạch Giá, TP. Hà Tiên, các huyện An Biên, An Minh. Các cuộc thi tìm hiểu ĐCTT cũng được tổ chức cho học sinh, sinh viên. Đặc biệt, Kiên Giang đã xây dựng 5 câu lạc bộ ĐCTT tại các huyện, thành phố Phú Quốc, Hà Tiên, Rạch Giá, U Minh Thượng, Kiên Hải để phục vụ khách du lịch.

Gia đình 3 thế hệ đờn ca tài tử của nghệ nhân Trương Văn Đẹp ở xã Hòa Chánh, huyện U Minh Thượng (Kiên Giang) trong buổi sinh hoạt đờn ca tài tử tại nhà.

NỐI NHỊP ĐỜN CA, THẮP SÁNG DI SẢN

Chiều hè dịu mát, gió thổi rì rào xuyên qua những tàu dừa xanh mướt ở ấp Dân Quân, xã Hòa Chánh, huyện U Minh Thượng (Kiên Giang), tiếng guitar của ông Trương Văn Đẹp, 70 tuổi, vang lên trầm bổng. Ngồi trên chiếc phản gỗ đã sờn cũ, ông Đẹp vừa điêu luyện gảy đàn vừa kể chuyện. Tiếng đàn say sưa của ông ngân vang bài “Lam Giang dây xề” mùi mẫn, da diết, chất chứa tình yêu sâu nặng mà ông dành cho ĐCTT.

Ông Đẹp sinh ra trong một gia đình tài tử nức tiếng. Nội ngoại đều biết đờn, biết ca. Chính từ những câu hát mượt mà thuở bé đã nuôi dưỡng niềm đam ĐCTT trong ông Đẹp từ rất sớm. “Mỗi lần tôi nghe tiếng đàn, câu ca là trong người cứ bồn chồn. Có khi đi theo đoàn hát mấy ngày liền mới chịu về nhà”, ông Đẹp kể. Giờ đây, khi tuổi xế chiều, ông vẫn truyền ngọn lửa ấy cho con cháu. Cả 3 thế hệ trong nhà ông đều biết đờn, biết ca. Cháu ngoại ông - bé Hồ Hoàng Huy mới lên 10 tuổi đã có thể ca vọng cổ đúng nhịp, đúng giọng, được xem là “hạt giống đỏ” tiếp nối truyền thống gia đình.

Câu chuyện của ông Đẹp là hình ảnh thu nhỏ của phong trào gìn giữ và lan tỏa ĐCTT trên đất Kiên Giang. Những nông dân, ngư dân, người làm vườn, bằng tình yêu âm nhạc mộc mạc đã và đang giữ lửa, truyền lửa, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.

Sau hơn hai năm triển khai đề án bảo tồn và phát huy ĐCTT Nam bộ giai đoạn 2021-2025, phong trào ĐCTT ở Kiên Giang được tiếp sức, nối mạch dài lan tỏa. Từ vùng quê đến đô thị, không chỉ trong mái nhà dân, ĐCTT còn vang lên trong không gian học đường. Tại Trường Trung học phổ thông Nguyễn Trung Trực, TP. Rạch Giá, câu lạc bộ ĐCTT được thành lập từ năm 2023 và duy trì đều đặn. Nghệ nhân ưu tú Quốc Trạng nhận định: “Đưa ĐCTT vào học đường là cách làm thiết thực và hiệu quả, qua đó thế hệ trẻ không chỉ biết mà còn yêu và tự hào với bản sắc văn hóa dân tộc”.

ĐCTT còn được lồng ghép trong phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” và chương trình xây dựng nông thôn mới, tạo môi trường thuận lợi để di sản này lan tỏa sâu rộng. Giữa tiết thu tháng 9-2024, TP. Rạch Giá rộn ràng hơn khi hơn 200 nghệ nhân, tài tử từ 15 huyện, thành phố hội tụ về dự hội thi ĐCTT Kiên Giang lần thứ hai. Từ ánh mắt rạng rỡ đến tiếng đàn rộn ràng, tất cả đều toát lên tình yêu, niềm tự hào của những người gắn bó với loại hình nghệ thuật truyền thống. Phát biểu tại lễ khai mạc hội thi, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Kiên Giangg Nguyễn Văn Mao khẳng định: “Hội thi là dịp để nghệ nhân cọ xát, trao đổi kỹ năng, phát hiện và nuôi dưỡng thế hệ kế thừa”.

Cũng từ các hội thi như vậy được tổ chức hàng năm, các nghệ nhân sáng tác nhiều bài mới, vọng cổ, tiểu phẩm gắn liền với đời sống hôm nay từ nông thôn mới đến học tập và làm theo Bác. Những lớp tài tử trẻ xuất hiện ngày càng nhiều, mang theo hơi thở hiện đại nhưng vẫn giữ cái “cốt cách” xưa mộc mạc, nghĩa tình, đậm đà bản sắc Nam bộ.

Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Kiên Giang Nguyễn Văn Sáu cho biết một số địa phương có cách làm sáng tạo huyện như An Biên kiện toàn hệ thống mạng lưới ĐCTT từ huyện đến xã, ấp. TP. Phú Quốc và huyện Kiên Hải kết hợp sinh hoạt câu lạc bộ ĐCTT phục vụ du khách. Sự phối hợp giữa ngành văn hóa, nghệ nhân, trường học và cộng đồng đang tạo nên hệ sinh thái văn hóa bền vững.

HƯỚNG ĐẾN TƯƠNG LAI BỀN VỮNG

Dù có bước chuyển tích cực, nhưng để ĐCTT có sức sống lâu bền trong cộng đồng vẫn còn nhiều việc phải làm. Nhiều nghệ nhân, chuyên gia văn hóa kiến nghị tỉnh Kiên Giang cần có chính sách hỗ trợ, đãi ngộ hợp lý cho giới nghệ nhân. Đồng thời, thường xuyên mở lớp đào tạo, chuẩn hóa đội ngũ nghệ nhân, đặc biệt chú trọng phát hiện, bồi dưỡng lực lượng trẻ, nhất là nghệ nhân đàn, sáng tác lời mới.

Việc đưa ĐCTT vào học đường cũng cần phương pháp giảng dạy sinh động, phù hợp từng cấp học, giúp học sinh hiểu và yêu mến bộ môn nghệ thuật này. “Khi phát hiện các em có năng khiếu, tỉnh nên có chế độ hỗ trợ như học bổng, nhạc cụ… để các em phát huy tài năng. Từ đó mới có lớp kế thừa đủ sức phát triển ĐCTT”, nghệ nhân ưu tú Quốc Trạng đề xuất.

Theo các công ty lữ hành, khai thác ĐCTT trở thành sản phẩm du lịch của miền Tây sông nước khá hấp dẫn du khách. Tuy nhiên, để ĐCTT phát huy được trong không gian du lịch, cần xây dựng chương trình biểu diễn chủ đề rõ ràng, thời lượng hợp lý, nội dung chọn lọc, phù hợp với thị hiếu. Không gian trình diễn cũng cần độc đáo, gắn với đời sống người dân Nam bộ để tạo dấu ấn riêng. Bên cạnh đó, nghệ nhân nên được bồi dưỡng kỹ năng giao tiếp, thuyết minh, đặc biệt là ngoại ngữ, nhằm giúp du khách hiểu và cảm nhận trọn vẹn giá trị của loại hình nghệ thuật này.

Rời những miền đất tài tử sau hành trình dài lắng nghe, cảm nhận, tôi không chỉ yêu thêm tiếng đàn, câu vọng cổ, mà còn trân quý hơn những câu chuyện đời thường mộc mạc mà sâu sắc. Những nỗ lực của chính quyền, những tấm lòng bền bỉ của những nghệ nhân, tài tử ngày đêm giữ từng nốt nhạc, từng bài bản cổ như báu vật của ông cha, tất cả như những đốm lửa nhỏ gom lại thành ngọn lửa lớn, sưởi ấm di sản giữa thời đại mới. Tiếng đàn, câu ca sẽ còn ngân vang mãi, như lời tự tình của người Nam bộ gửi gắm vào quê hương, xứ sở.

TRUNG HIẾU - TÚ LY - TIỂU ĐIỀN