Mạch sống kinh tế ven đôi bờ Cái Lớn, Cái Bé - Bài cuối: Dẫn dòng nước, mở đường phát triển

Từ khi chính thức đi vào vận hành vào tháng 3-2022, hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé đã chứng minh vai trò điều tiết linh hoạt ba nguồn nước mặn, lợ, ngọt, góp phần ổn định sản xuất nông nghiệp trên diện tích lên đến 247.432ha, trải rộng khắp 7 huyện của tỉnh Kiên Giang gồm Châu Thành, Giồng Riềng, Gò Quao, An Biên, An Minh, Vĩnh Thuận và U Minh Thượng.

Hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé

ĐỔI ĐỜI TỪ KHI CÓ “SIÊU CỐNG”

Chúng tôi đến ấp Cái Nước Ngọn, xã Đông Yên, huyện An Biên, nơi ông Châu Văn Đạo từng chật vật với 7ha ruộng lúa bị nhiễm mặn quanh năm. Người đàn ông mấy chục năm gắn bó với đồng ruộng này bùi ngùi kể: “Đất ruộng của tôi gần sông Cái Lớn, trước đây độc canh cây lúa, nước mặn thường xâm nhập nên thất mùa, năm nào cũng chật vật, nhất là vào vụ đông xuân”. Thế nhưng, những lo lắng vụ mùa trắng tay đã không còn kể từ ngày hệ thống cống Cái Lớn - Cái Bé đi vào vận hành. Chỉ tay về nhìn cánh đồng lúa, ao nuôi thủy sản mướt nước, ông Đạo chuyển giọng phấn khởi, mắt ánh lên niềm tin: “Có hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé điều tiết mặn - ngọt linh hoạt, tôi mạnh dạng chuyển sang sản xuất tôm - lúa kết hợp nuôi cua, lợi nhuận mỗi năm hơn 400 triệu đồng, đời sống kinh tế gia đình vươn lên khấm khá”.

Cách đó không xa, tổ hợp tác nuôi tôm càng xanh ở ấp Kinh 1B, xã Đông Thái rộn ràng vào vụ thu hoạch tôm. Ông Đặng Văn Quân - thành viên tổ hợp tác nuôi tôm càng xanh ở ấp Kinh 1B đưa chúng tôi dạo một vòng quanh những vuông tôm, cười nói: “Tôi vừa thu hoạch gần 800kg tôm thẻ, 800kg tôm càng xanh, lãi gần 200 triệu đồng. Nhớ lại những tháng ngày khó khăn, ông Quân kể: “Trước đây, gia đình tôi trồng lúa và nuôi tôm sú, nhiều năm độ mặn cao quá, lúa èo uột, tôm thường bệnh chết. Từ khi có hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé điều tiết được độ mặn phù hợp, gia đình tôi và nhiều thành viên hợp tác xã chuyển sang nuôi tôm càng xanh ghép với tôm thẻ và cua, năm nào cũng trúng mùa, ai cũng mừng”. Thành quả sau những vụ trúng tôm, cua và lúa là những con đường nông thôn mới sạch đẹp, những ngôi nhà tường khang trang đang mọc lên ngày càng nhiều, đời sống người dân sung túc.

Không chỉ ở xã Đông Thái, mô hình tôm - lúa kết hợp nuôi cua giờ đây trở thành hướng đi bền vững cho nhiều hộ dân ở huyện An Biên. Phó trưởng Phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện An Biên Lê Văn Liền cho biết hiện huyện có nhiều mô hình sản xuất hiệu quả như mô hình cánh đồng lớn, mô hình tôm lúa quản lý cộng đồng, lợi nhuận trên 100 triệu đồng/ha/năm.

Ông Nguyễn Văn Công, ngụ ấp Cạn Ngọn, xã Thạnh Yên, huyện U Minh Thượng (Kiên Giang) tưới nước cho rẫy dưa leo mới trồng.

Rời huyện An Biên, chúng tôi hành trình đến huyện U Minh Thượng. Nơi được mệnh danh là “lá phổi xanh” của Kiên Giang cũng đang từng ngày hồi sinh nhờ dòng nước ngọt ổn định từ hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé. Từ việc chỉ trông vào tự nhiên, giờ nông dân đã chủ động trong việc sản xuất nông nghiệp. Ngoài nuôi tôm xen canh lúa, người dân U Minh Thượng giờ đây còn mạnh dạn mở rộng sang trồng rau, củ, quả, cây ăn trái, những mô hình từng rất rủi ro khi nguồn nước còn bấp bênh. Với “siêu cống” giữ vai trò điều tiết dòng chảy, người dân không còn phải “canh mặn, chạy nước”, mà thay vào đó là chủ động chọn lịch mùa vụ, cây trồng và vật nuôi phù hợp theo từng thời điểm.

Ông Nguyễn Văn Công, nông dân xã Thạnh Yên, huyện U Minh Thượng là một trong những người tiên phong chuyển đổi sản xuất nhờ vào sự đảm bảo nguồn nước. Trên 5 công đất, ông tự tin luân canh 3 vụ dưa leo mỗi năm. Đang tưới những dòng nước ngọt mát lành xuống những luống dừa leo mới trồng, ông Công hồ hởi nói: “Trước đây, cứ vào mùa khô là mất ăn mất ngủ vì sợ hạn mặn làm hỏng hết mùa màng. Giờ có cống, nước ngọt quanh năm, tôi trồng rau màu suốt, thu nhập ổn định, không còn lo gì nữa”.

Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Kiên Giang Lê Hữu Toàn khẳng định sau hơn ba năm đi vào hoạt động, hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé đã mang lại những hiệu quả rõ nét, được các địa phương trong vùng đánh giá cao. “Kiên Giang đã hoàn toàn chủ động trong việc kiểm soát nguồn nước, phục vụ đa dạng các mô hình sản xuất nông nghiệp. Việc điều tiết linh hoạt giữa nước ngọt, mặn và lợ giúp các vùng sản xuất vận hành ổn định quanh năm. Đặc biệt, từ năm 2022 đến nay, không có địa phương nào ghi nhận thiệt hại nông nghiệp do xâm nhập mặn từ hai cửa sông Cái Lớn và Cái Bé”, ông Toàn chỉ ra.

Một điểm tích cực khác là tại các khu vực ven sông, phía thượng lưu cống Cái Lớn - Cái Bé, người dân không còn phải vất vả đắp đập tạm mỗi năm để ngăn mặn từ biển Tây. Nguồn nước ngọt được giữ ổn định, phục vụ hiệu quả cho sản xuất lúa, hoa màu, cây ăn trái và cả sinh hoạt thường nhật. Các phương tiện thủy thu mua nông sản cũng dễ dàng tiếp cận vùng sản xuất hơn nhờ tuyến sông thông suốt, không còn bị chia cắt bởi các đập tạm như trước. Nhờ đó, chuỗi giá trị nông sản của địa phương được vận hành thông suốt, mang lại lợi ích bền vững cho cả người dân và doanh nghiệp.

Ông Châu Văn Đạo (bên phải), ngụ ấp Cái Nước Ngọn, xã Đông Yên, huyện An Biên (Kiên Giang) thăm vuông nuôi tôm sú của gia đình.

PHÁT HUY TIỀM NĂNG CẦN ĐỒNG BỘ HẠ TẦNG

Dù đã mang lại những hiệu quả vượt bậc, hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé vẫn còn một số bất cập cần sớm được khắc phục để phát huy trọn vẹn tiềm năng của công trình nghìn tỷ này. Trên dòng sông Cái Lớn đoạn qua An Biên và sông Cái Bé đoạn qua huyện Châu Thành, nhiều tuyến cống ven sông vẫn chưa được đầu tư xây dựng khép kín. Ông Lê Hữu Toàn thẳng thắn chỉ ra thực trạng: “Hệ thống chưa hoàn thiện khiến việc điều tiết nước cho cả vùng chưa thực sự đồng bộ. Một số tuyến kênh ven biển Tây vẫn phải đắp đập tạm mỗi mùa để ngăn mặn, trữ ngọt, điều mà lẽ ra đã có thể giải quyết triệt để nếu hệ thống cống được đầu tư đầy đủ”.

Chuyện người dân vùng trũng thấp, khu vực hạ lưu cống thỉnh thoảng lại khốn đốn vì triều cường dâng ngập vườn tược, nhà cửa… vẫn chưa chấm dứt. Mỗi đợt nước dâng, đồng ruộng lại mấp mé bờ bãi, ảnh hưởng không nhỏ đến sản xuất và sinh hoạt của người dân. Trước thực trạng này, Ủy ban nhân dân huyện Châu Thành đã được tỉnh giao triển khai dự án nâng cấp đê bao tại các khu vực dễ bị ngập. Công trình có tổng chiều dài gần 8km, với kinh phí đầu tư 68 tỷ đồng đang trong giai đoạn hoàn thiện, kỳ vọng sẽ là “tấm áo giáp” vững chắc cho vùng trũng trong mùa triều tới.

Từ góc độ địa phương, Phó Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện An Biên Lê Văn Liền cho rằng, để hệ thống thủy lợi phát huy hiệu quả trọn vẹn, cần tiếp tục đầu tư xây dựng những cống còn thiếu, đảm bảo điều tiết nước một cách liên hoàn. “Ngoài ra, hệ thống điện ba pha cũng cần được đầu tư đồng bộ để vận hành các cống linh hoạt, hiệu quả hơn. Nếu không có điện ổn định, việc điều tiết nước vẫn còn bị động”, ông Liền nhấn mạnh.

Để hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé phát huy tối đa tiềm năng, những bất cập hiện tại cần được giải quyết một cách đồng bộ và kịp thời. Theo đó, một loạt dự án nâng cấp và mở rộng hạ tầng thủy lợi đang được đẩy mạnh. Các tuyến đê bao, cống nhỏ, kênh mương nội đồng được kết nối với hệ thống chính, tận dụng tối đa năng lực điều tiết nước của “siêu cống” Cái Lớn - Cái Bé. Ông Lê Hữu Toàn cho biết Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Kiên Giang đã tham mưu tỉnh sớm đầu tư xây dựng các cống kiểm soát mặn còn thiếu, nhằm khép kín toàn tuyến đê biển trong vùng. Hiện tại, cống Xẻo Nhàu trên tuyến đê biển thuộc huyện An Minh đang được triển khai xây dựng, đồng thời hệ thống điện ba pha phục vụ vận hành cống trên tuyến An Biên - An Minh cũng đang được khẩn trương hoàn thiện.

Ở các huyện An Biên, An Minh và Vĩnh Thuận hệ thống trạm bơm điện được bổ sung, các cống phụ được xây dựng để đưa nước ngọt sâu vào nội đồng, phục vụ hiệu quả cho các vùng trồng lúa, hoa màu, cây ăn trái. Đặc biệt, tại vùng sinh thái nhạy cảm U Minh Thượng, các dự án chống ngập, chống hạn được ưu tiên triển khai. Những con đê ngăn triều đang được gia cố, kênh trữ nước ngọt được nạo vét, cùng với việc nhân rộng các mô hình canh tác thân thiện với môi trường - tất cả đang tạo nên một hệ sinh thái nông nghiệp bền vững.

Kết thúc hành trình khám phá đôi bờ sông Cái Bé, Cái Lớn, trở về lại Rạch Giá trong ánh chiều muộn, chúng tôi ngoảnh đầu nhìn về phía sau - nơi “siêu cống” vẫn sừng sững như là biểu tượng của sự kiên cường và khát vọng vươn lên của người dân Kiên Giang trước những thách thức của thiên nhiên. Nhìn dòng nước hiền hòa xuôi chảy về đồng ruộng, chúng tôi liên tưởng đến một bản tình ca dịu ngọt của thiên nhiên nơi con người và công trình hòa vào nhau, cùng nhau ứng phó với thiên tai, kiến tạo nên một miền quê ngày càng đổi mới.

TÚ LY - THANH DƯ - TIỂU ĐIỀN